Artykuł porusza kwestie związane z poczuciem skuteczności i kontroli wśród dzieci oraz młodzieży, jak wpływają na ich funkcjonowanie i w jaki sposób można je rozwijać.
10.08.2022

Poczucie kontroli, skuteczności i koherencji – dlaczego są istotne i jak rozwijać je w dzieciach?

Artykuł porusza kwestie związane z poczuciem skuteczności i kontroli wśród dzieci oraz młodzieży, jak wpływają na ich funkcjonowanie i w jaki sposób można je rozwijać.

Przeczytasz w 15 minut

Jako rodzice, pedagodzy, czy specjaliści od zdrowia psychicznego myśląc o wychowywaniu, wspieraniu i kształtowaniu osobowości młodych ludzi częściej stosujemy podejście negatywne – w jaki sposób zredukować to wszystko, co niepożądane. Rzadziej skupiamy się na wzmacnianiu zasobów, tymczasem to właśnie one okazują się często kluczowe, stanowiąc swoisty bufor ułatwiający nam radzenie sobie z trudnymi wydarzeniami - od tych będącymi wyzwaniami życia codziennego, aż po te o charakterze traumatycznym.

Zasobami dziecka czy nastolatka mogą być wszystkie elementy jego otoczenia, które wspierają je w radzeniu sobie – zdrowe relacje rodzinne, rówieśnicze czy środowisko szkolne. Druga grupa zasobów to zasoby indywidualne, związane
z osobowością, umiejętnościami czy przekonaniami dotyczącymi siebie i świata. Jednymi z zasobów osobistych najczęściej wymienianych przez badaczy tego tematu są poczucie kontroli, poczucie skuteczności oraz poczucie koherencji.

Poczucie kontroli odnosi się do czynników, w których człowiek upatruje przyczyn tego, co mu się przytrafia, czemu przypisuje możliwość wpływu na swoje życie. Osoby z wewnętrznym poczuciem kontroli są przekonane o tym, że mogą zmieniać swoją sytuację, a ich działania znajdą realne odzwierciedlenie w ich rzeczywistości. Natomiast osoby, których poczucie kontroli jest przesunięte ku światu zewnętrznemu, mają poczucie, że są kierowani przez niezależne od nich okoliczności. Poczucie skuteczności to pewność, że jest się w stanie zrealizować zamierzone zadania i posiada się do tego odpowiednie kompetencje. Poczuciem koherencji nazywamy przekonanie o przewidywalności, zrozumiałości
i sensowności otaczającego jednostkę świata oraz jej własnego wnętrza. Osoba cechująca się wysokim poczuciem koherencji postrzega napływające do niej bodźce jako spójne, zrozumiałe, a stawiane przed nią wymagania jako warte zaangażowania. Przeciwieństwem byłyby poczucie zagubienia, niepewności, trudność z wytłumaczeniem tego, co mnie spotyka.

Zjawiska te łączą się ze sobą, wpływając wspólnie na gotowość do aktywnego działania, wynikającą ze zrozumienia rzeczywistości, poczucia, że zmiana sytuacji zależy ode mnie oraz że jestem w stanie to zrobić.

 

Znaczenie zasobów osobistych

Poczucie kontroli u dzieci i nastolatków ma znaczenie jeśli chodzi o osiągnięcia szkolne oraz adaptację w nowym etapie edukacji. Nastolatki z wewnętrznym poczuciem kontroli rzadziej angażują się w zachowania ryzykowne zagrażające zdrowiu, rzadziej zwlekają z podjęciem koniecznego działania oraz lepiej radzą sobie ze stresem. U dziewcząt w wieku 13-16 lat poczucie kontroli współwystępuje z wysokim poczuciem własnej wartości. Poczucie skuteczności zmniejsza lęk związany z podejmowaniem działań. Poczucie koherencji, którego elementem jest przekonanie, że to, co robię, ma sens, wspiera w angażowaniu się w rozwiązywanie trudności. Zasoby indywidualne mogą odgrywać funkcję chroniącą nawet
w przypadku bardzo trudnych doświadczeń życiowych. Badania Wendy Kliewer iIrwin N. Sandler pokazały, że dzieci
i młodzież z rozwiniętym wewnętrznym poczuciem kontroli miały mniejsze trudności z przystosowaniem po doświadczeniu traumatycznych zdarzeń.

Budowanie w dziecku poczucia skuteczności i kontroli zapoczątkowuje pozytywne sprzężenie zwrotne – nastolatki, które czują, że są skuteczne w swoich działaniach częściej stosują aktywne sposoby radzenia sobie z trudnościami. Takie podejście znacznie częściej niż bierność przekłada się na rzeczywiste rozwiązywanie problemów, co wpływa na dalsze umacnianie przekonania o skutecznym radzeniu sobie. Niestety w przypadku braku poczucia, że jest się zdolnym do radzenia sobie z wyzwaniami, działa mechanizm przeciwny. Tego typu przekonanie prowadzi do strategii ucieczkowych
i unikania rozwiązania problemu, co stanowi potwierdzenie poczucia, że jest się bezradnym, a podjęte działania nie prowadzą do efektów, jakie chcielibyśmy widzieć.

Warto wspomnieć w tym miejscu także o zjawisku wyuczonej bezradności, którą możemy rozumieć jako skrajnie niskie poczucie wewnętrznej kontroli. Osoba funkcjonująca w ten sposób w toku doświadczeń życiowych nabywa przekonania, że niezależnie od tego, co zrobi, jej sytuacja nie ulegnie poprawie i ona sama nie ma na nią żadnego wpływu. Dziecko doświadczając poczucia, że jego zachowanie nie pozwala w żaden sposób przewidzieć, czy rodzic będzie z niego zadowolony lub czy dostanie dobrą ocenę, przestaje podejmować próby poprawy swojej sytuacji, nawet wtedy, gdy jego działanie mogłoby mieć realne przełożenie na zmianę jego położenia.

 

Rozwijanie zasobów osobistych u dziecka

Poczucie skuteczności, wewnętrznej kontroli i koherencji nie są cechami wrodzonymi, stałymi w ciągu całego życia, ich nasilenie uzależnione jest od wielu czynników. Bardzo znacząca jest więc rola otoczenia, które może wspierać lub hamować rozwój zasobów wewnętrznych młodego człowieka. Pierwszym środowiskiem, w którym dziecko kształtuje swoje przekonania o świecie i uczy się sposobów radzenia sobie, jest rodzina. Szczególnie ważny jest stopień uporządkowania
i przewidywalności życia rodzinnego, które buduje fundament poczucia bezpieczeństwa i zrozumiałości świata. Z bazą w postaci zrozumiałego otoczenia, dziecko może podejmować wyzwania i testować swoje umiejętności. Istotne jest więc, by dbałość o przewidywalność środowiska nie wiązała się z przyjmowaniem postawy nadmiernie chroniącej, uniemożliwiającej rozwinięcie poczucia kompetencji.

W jaki sposób możemy rozwijać w młodych osobach poczucie skuteczności, kontroli
i koherencji? Czym innym będzie oczywiście rozwijanie tych zasobów u kilkuletniego dziecka niż u nastolatka, jednak pewne ogólne zasady możemy uznać za uniwersalne:

  • Nie ulegajmy pokusie wyręczania dziecka, kiedy widzimy, że coś sprawia mu trudność, a zwłaszcza, jeżeli tylko przewidujemy, że tak będzie. Pokażmy, że jesteśmy gotowi pomóc, ale zostawmy przestrzeń na samodzielne dokończenie zadania.  
  • Starajmy się być konsekwentni w naszych komunikatach – jeżeli to samo zachowanie dziecka regularnie spotyka się z różnymi reakcjami z naszej strony, np. raz jest to śmiech, innym razem złość, może to zachwiać poczuciem, że rzeczywistość jest sensowna i przewidywalna, chwiejąc poczuciem kontroli i zrozumiałości.
  • Chwalmy dziecko, podkreślając pracę i zaangażowanie, jaką włożyło w dane zadanie. Powiedzmy raczej: „Ale starannie to zrobiłaś!” niż „Ale jesteś zdolna!”. Drugi z komunikatów, mimo iż pozytywny, może być dla dziecka niezrozumiały i umiejscawiać kontrolę nad własnymi osiągnięciami w czynnikach, na które niema ono wpływu.
  • Rozmawiajmy z dzieckiem o trudnych sytuacjach, które zauważa. Nie udawajmy, że nic się nie dzieje, a zamiast tego starajmy się wyjaśniać mu zdarzenia w sposób, jaki będzie dla niego dostępny, zmniejszając w ten sposób niepokój związany z poczuciem niezrozumienia obserwowanych zdarzeń.
  • Pozwalajmy dziecku na udział w procesie decyzyjnym tak często, jak to możliwe, szczególnie wtedy, gdy dotyczy jego samego. Podjęcie własnej decyzji, nawet w małej sprawie, wzmacnia poczucie kontroli.
  • Bądźmy świadomi własnych przekonań dotyczących możliwości kontrolowania własnej sytuacji i skutecznego radzenia sobie, ponieważ postawy osób dorosłych obserwowane przez dziecko będą wpływały na kształtowanie jego własnych.

Opracowanie: Bogumiła Pasierb-Nowak, psycholożka

Źródła:

  1. Filipiak, S. i Łubianka, B. (2019). Poczucie kontroli w okresie wczesnej adolescencji wśród uczniów z dwóch etapów edukacji. Psychologia Rozwojowa, 24(1).
  2. Jastrzębski, J. i Baranowska, M. (2015). Rola postaw rodzicielskich w kształtowaniu się poczucia kontroli u dzieci w wieku przedszkolnym. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio1(21),63-79.
  3. Kirenko, J., i Bochniarz, A. (2017). Zasoby osobiste młodzieży z rodzin niepełnych. Wychowanie w Rodzinie, 2(16),153-171.
  4. Łodygowska, E. (2017). Rozwój poczucia skuteczności u dzieci i młodzieży: czynniki ryzyka i zasoby. Psychologia wieku rozwojowego, 31.
  5. Staszkiewicz, M. i Kurowska, A. (2015).Uogólnione poczucie własnej skuteczności u młodzieży gimnazjalnej zamieszkałej w mieście i na wsi. Problemy Pielęgniarstwa23(2).
  6. Talik, E. i Szewczyk, L. (2010). Wybrane zasoby osobiste a strategie radzenia sobie ze stresem u nastolatków. Polskie Forum Psychologiczne, 2(15), 154-168.
  7. Talik, E. (2011). Specyfika stresu szkolnego i strategie radzenia sobie z nim przez młodzież w okresie dorastania. Horyzonty Psychologii1(1), 127-137.